کارەبای وەستاو - ئیلیکترۆستاتیک (١)؛ پێناسە و بنەماکانی
لە گەردوونی فراواندا، چەندین هێزی نادیار و بنەڕەتی بوونیان هەیە کە شێوەی واقیع و کارلێکی نێوان تەنەکان دیاری دەکەن. یەکێک لە سەرنجڕاکێشترین و لە هەمان کاتدا بەربڵاوترین ئەم هێزانە، ئەو هێزەیە کە لە نێوان بارگە کارەباییەکاندا بوونی هەیە.
زانستی ئیلیکترۆستاتیک، یان ئەوەی بە زمانی سادە پێی دەوترێت کارەبای وەستاو، ئەو لقەی فیزیایە کە خۆی تەرخان دەکات بۆ لێکۆڵینەوە و تێگەیشتن لەم هێزە کاتێک بارگەکان لە دۆخی وەستاندان. ئەم دیاردەیە هەرچەندە لەوانەیە وەک پڕیشکێکی بێ زیانی نێوان پەنجەمان و دەسکی دەرگایەک یان هەستانی قژمان لە ڕۆژێکی وشکدا دەرکەوێت، بەڵام لە ڕاستیدا بنەمایەکی زانستیی قووڵی لە پشتەوەیە کە دەرگای بۆ شۆڕشی تەکنەلۆژی و پیشەسازی کردووەتەوە. لە کۆپیکردنی بەڵگەنامەیەکەوە بگرە تا ڕەنگکردنی وردی ئۆتۆمبێل و پاککردنەوەی هەوای ژینگە لە پیسی، هەمووی پشتیان بە هەمان ئەو بنەمایە بەستووە کە وا دەکات باڵۆنێک بە دیوارەوە بنوسێت. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات بە زمانێکی سادە و زانستی، پەردە لەسەر سرووشتی ئەم دیاردەیە لا بدات، بنەماکانی شی بکاتەوە، جیاوازییەکانی لەگەڵ کارەبای ئاسایی ڕوون بکاتەوە، و گرنگییە کردارییەکانی لە ژیانی هاوچەرخدا بخاتە ڕوو. تێگەیشتن لە کارەبای وەستاو تەنها تێگەیشتن نییە لە دیاردەیەکی فیزیایی، بەڵکو تێگەیشتنە لە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی کارکردنی ئەو جیهانەی تێیدا دەژین.
پێناسەی ئیلیکترۆستاتیک
ئیلیکترۆستاتیک لقێکی زانستی فیزیایە کە لە دیاردە و کارلێکەکانی نێوان بارگە کارەباییە نەجوڵاوەکان یان خاوجوڵەکان دەکۆڵێتەوە. وشەی "ئیلیکترۆستاتیک" خۆی لە دوو بەشی سەرەکی پێک دێت: "ئیلیکترۆ" کە ئاماژەیە بۆ بارگەی کارەبایی (ئەلکترۆن)، و "ستاتیک" کە وشەیەکی یۆنانییە و بە واتای وەستان یان جێگیری دێت. کەواتە، ناوی بابەتەکە خۆی ناوەڕۆکەکەی ئاشکرا دەکات؛ ئەو بەشەی زانستی کارەبایە کە سەرنجی لەسەر ئەو بارگانەیە کە کۆبوونەتەوە و لە شوێنێکدا گیری خواردووە، نەک بە شێوەیەکی بەردەوام بەناو ڕێڕەوێکدا دەڕۆن. لە بنەڕەتدا، هەموو ماددەیەک لە گەردیلە پێک دێت کە بە شێوەیەکی ئاسایی لە دۆخی هاوسەنگیدایە، واتە ژمارەی بارگە ئەرێنییەکان (پڕۆتۆن لە ناوکی گەردیلەدا) و بارگە نەرێنییەکان (ئەلکترۆن لە خولگەکانی دەوری ناوک) یەکسانن، ئەمەش وا دەکات تەنەکە لە ڕووی کارەباییەوە "بێلایەن" بێت. کارەبای وەستاو ئەو کاتە دروست دەبێت کە ئەم هاوسەنگییە وردە تێک دەچێت. کاتێک بە هۆکارێکی دەرەکی، وەک لێکخشاندن، ئەلکترۆنەکان لە تەنێکەوە دەگوازرێنەوە بۆ تەنێکی تر، ئەو تەنەی ئەلکترۆنی لەدەستداوە بارگەیەکی ئەرێنی زیادە پەیدا دەکات، و ئەوەی ئەلکترۆنی وەرگرتووە بارگەیەکی نەرێنی زیادەی دەبێت. ئەم "نایەکسانی" یان "نائارامییە" لە دابەشبوونی بارگەکاندا، دۆخێکی نوێ دەخوڵقێنێت کە تێیدا ئەو تەنە بارگەداربووە هێزێکی نادیار لە دەوری خۆی دروست دەکات، کە پێی دەوترێت "بواری کارەبایی". ئەم بوارە دەتوانێت کار لە تەنەکانی تری دەوروبەری بکات، جا بە ڕاکێشان بێت یان پاڵپێوەنان. کەواتە کارەبای وەستاو، چیرۆکی ئەو وزە شاراوەیەیە کە لە ئەنجامی کۆبوونەوەی بارگەکان لە شوێنێک و تێکچوونی هاوسەنگیی سرووشتییانەوە دروست دەبێت.
بنەماکانی کارەبای وەستاو
دروستبوونی کارەبای وەستاو بەندە لەسەر جوڵەی ئەو تەنۆلکە بچووکانەی کە پێیان دەوترێت ئەلکترۆن. لەنێو گەردیلەدا، پڕۆتۆنەکان بەهۆی هێزی ناوکیی بەهێزەوە لەناو ناوکدا قەتیس کراون و جوڵەیان زۆر سنووردارە، بەڵام ئەلکترۆنەکان لە خولگەکانی دەرەوەدا ئازادیی زیاتریان هەیە و دەتوانرێت بە ئاسانی لە گەردیلەیەکەوە بگوازرێنەوە بۆ یەکێکی تر. یەکێک لە باوترین ڕێگاکان بۆ دروستکردنی ئەم نایەکسانییە بریتییە لە لێکخشاندن، کە لە زانستدا بە "کاریگەریی ترایبۆئێلکتریک" ناسراوە. کاتێک دوو ماددەی جیاواز بەیەکدا دەخشێنرێن، بەپێی سرووشتی کیمیاییان، یەکێکیان مەیلی زیاترە بۆ لەدەستدانی ئەلکترۆن و ئەوی تریان مەیلی زیاترە بۆ وەرگرتنیان. نموونەی میزەلدان(دەبدەبە) و قژ ئەمە بە جوانی ڕوون دەکاتەوە. قژی مرۆڤ لەو ماددانەیە کە بە ئاسانی ئەلکترۆن لەدەست دەدات، لە کاتێکدا لاستیکی باڵۆن حەزی لە وەرگرتنی ئەلکترۆنە. کاتێک باڵۆنەکە بە قژتدا دەخشێنیت، ژمارەیەکی زۆر ئەلکترۆن لە تاڵە قژەکانتەوە باز دەدەن و دەچنە سەر ڕووی باڵۆنەکە. لە ئەنجامدا، قژت بەهۆی لەدەستدانی ئەلکترۆنەوە بارگەیەکی ئەرێنی پەیدا دەکات و باڵۆنەکەش بارگەیەکی نەرێنی وەردەگرێت. ئەم دوو بارگە جیاوازە یەکتری ڕادەکێشن، بۆیە دەبینیت تاڵە قژەکانت بەرەو باڵۆنەکە هەڵدەستن. هەمان دیاردە کاتێک ڕوودەدات کە بە پێی پەتی و بەسەر فەرشێکدا دەڕۆیت، بەتایبەت لە ڕۆژێکی زستانەی وشکدا. پێڵاوەکانت ئەلکترۆن لە فەرشەکە وەردەگرن و هەموو لەشت بارگەدار دەکەن. ئەو بڕە زۆرەی بارگە لەسەر لەشت وەستاوە و چاوەڕێی دەرفەتێکە تا بەتاڵ بێتەوە. کاتێک پەنجەت نزیک دەکەیتەوە لە تەنێکی گەیەنەری وەک دەسکی دەرگایەکی کانزایی، ئەو هەموو ئەلکترۆنە کۆبووەوەیە لە یەک ساتدا باز دەدەن و ئەو پڕیشکە دروست دەکەن کە هەستی پێدەکەیت. نموونەکان زۆرن؛ کرتەکرتی جلەکانمان لە کاتی داکەندندا یان ئەو تۆزەی کە بە شێوەیەکی سەیر لە شاشەی تەلەفزیۆنە کۆنەکان نزیک دەبێتەوە، هەموویان دەرکەوتەی هەمان بنەمای فیزیکین.
