زانستی زمانی جەستە - بەشی یەکەم
پەیوەندیکردنی مرۆیی دیاردەیەکی فرەڕەهەند و ئاڵۆزە کە زۆر تێپەڕترە لە ئاستی ئاخاوتنی زارەکی و بەکارهێنانی وشەکان، بەڵکو سیستەمێکی پەیوەندی گشتگیر دەگرێتەوە کە تێیدا جەستە دەبێتە گەیەنەرێکی سەرەکی بۆ پەیامەکان.
لە توێژینەوە زانستی و ئەنسرۆپۆلۆجییەکاندا، بەم سیستەمە دەوترێت (کینێسیکس) یان زانستی جوڵە، کە بریتییە لە کۆی ئەو ئاماژە، جوڵە، نیگا، و شێوازی وەستانانەی کە مرۆڤ بەکاری دەهێنێت بۆ گەیاندنی هەست و بیرۆکەکانی بەبێ بەکارهێنانی دەنگ. لە ڕاستیدا، زمانی جەستە بە زمانی دایک یان زمانی یەکەمی مرۆڤ دادەنرێت لە مێژووی پەرەسەندنیدا، چونکە ئەم شێوازە کۆنترین ئامرازی لێکگەییشتن بووە لەنێوان تاکەکاندا پێش ئەوەی زمان و ڕێزمان پەرە بسێنن. گرنگیی ئەم بابەتە لەوەدایە کە زۆربەی جار پەیامەکان کاتێک لە دەم دێنە دەرەوە، بە چەندین فلتەری لۆژیکیدا تێ دەپەڕن، بەڵام جەستە وەک ئاوێنەیەکی ڕاستگۆ ڕەنگدانەوەی ڕاستەقینەی دۆخی ناوەکیی مرۆڤە و پەیامە شاراوەکانی ناخ ئاشکرا دەکات. توێژەرانی سایکۆلۆجی جەخت لەوە دەکەنەوە کە کاریگەریی وشەکان زۆر کەمترە لە چۆنییەتی پێشکەشکردنیان، هەربۆیە تێگەییشتن لەم زمانە بێدەنگە کلیلی تێگەییشتنە لە سروشتی مرۆڤ.
بنچینەی بایۆلۆجی و هۆکاری ڕەفتارەکانبۆ تێگەییشتن لەوەی کە بۆچی مرۆڤ لە کاتی ترسدا ڕەنگی دەپەڕێت، یان لە کاتی توڕەییدا ماسولکەکانی گرژ دەبن، دەبێت گەشتێک بکەین بۆ قووڵایی مێژووی بایۆلۆجی و پێکهاتەی دەماری مرۆڤ. سەرچاوەی سەرەکیی هەموو جوڵەکانمان دەگەڕێتەوە بۆ پێویستی مرۆڤ بۆ "مانەوە". لە ڕووی توێکارییەوە، مێشکی مرۆڤ لە چەند چینێک پێک هاتووە؛ چینە کۆنەکە کە بە (مێشکی لیمبیک یان پەراوێزی) ناسراوە، کۆنترۆڵی هەست و سۆز و کاردانەوەکان دەکات، لە کاتێکدا چینی نوێتر کە پێی دەوترێت نیۆکۆرتێکس، بەرپرسە لە بیرکردنەوە و زمان و درۆکردن. زمانی جەستە ڕاستەوخۆ بەرهەمی فەرمانەکانی مێشکی لیمبیکە. هۆکاری ئەوەی مرۆڤ ناتوانێت بە تەواوی کۆنترۆڵی جەستەی بکات ئەوەیە کە مێشکی لیمبیک "وەڵامدانەوەی ڕاستەوخۆی" هەیە بۆ هەر مەترسی یان دڵخۆشییەک پێش ئەوەی مێشکی بیرکەرەوە بتوانێت شیکاری بۆ بکات. بۆ نموونە، کاتێک مرۆڤ مەترسییەک دەبینێت، مێشک فەرمانی "شەڕکردن یان هەڵهاتن" دەردەکات؛ ئەم فەرمانە دەبێتە هۆی گۆڕانکاریی فیزیکیی ڕاستەقینە وەک: فراوانبوونی بیلبیلی چاو بۆ وەرگرتنی زۆرترین ڕوناکی (تا باشتر ببینێت)، گۆڕینی ئاڕاستەی خوێن لە دەموچاوەوە بۆ قاچ و دەستەکان بۆ ئامادەباشی ڕاکردن (کە دەبێتە هۆی زەرد هەڵگەڕان)، یان تەڕکردنی لێوەکان بەهۆی وشکبوونی دەم لە ئەنجامی دڵەڕاوکێ. کەواتە زمانی جەستە لە بنەڕەتدا سیستەمێکی بەرگری و ئاگادارکردنەوەیە. لە سەردەمە سەرەتاییەکاندا، مرۆڤ پێویستی بەوە هەبووە لە ڕێگەی دەموچاو و جەستەی هاوەڵەکەیەوە خێرا تێ بگات ئایا "شێرێک لە دارستانەکەدایە؟" یان "ئایا ئەم خواردنە ژەهراوییە؟"؛ ئەوەی توانای خوێندنەوەی ئەو هێمایانەی هەبووە ڕزگاری بووە. تا ئێستاش، سەرباری گۆڕانی ژیانی شارستانی، مرۆڤ هەر هەمان مێشکی کۆنی هەیە، بۆیە لەبری ترس لە شێر، کاتێک بەڕێوەبەرەکەی بانگی دەکات یان کاتێک درۆیەک دەکات، هەمان ئەو نیشانە جەستەییانە (وەک لەرینەوە، ئارەقکردنەوە، و وشکبوونی دەم) تیایدا دەردەکەوێتەوە.
گەشەسەندنلێکۆڵینەوە لە زمانی جەستە بە چەند وێستگەیەکی زانستیدا تێ پەڕیوە تا گەییشتووەتە ئەمڕۆ. بناغەی سەرەکیی زانستەکە لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە لایەن "چارڵز داروین"ـەوە داڕێژرا. داروین لە ساڵی ١٨٧٢دا لە ڕێگەی بەرهەمە ناوازەکەی سەبارەت بە دەربڕینی هەستەکان، توانی ئەو گریمانەیە بە هەڵە بخاتەوە کە دەیووت جوڵەکانی دەموچاو تەنها فێربوونی کلتوورین، بەڵکو سەلماندی کە ئەوانە سیفەتی بۆماوەیین و لەگەڵ ئاژەڵە شیردەرەکانی تر هاوبەشن. ئەم تێڕوانینە بێدەنگ مایەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، کاتێک ڕەی بێردویستڵ دەستەواژەی کینێسیکسی داهێنا و دەستیکرد بە دانانی "فەرهەنگی جوڵەکان" وەک ئەوەی چۆن وشەدانمان هەیە بۆ زمان. شۆڕشی ڕاستەقینەی زانستەکەش لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمدا بەستراوەتەوە بە ناوی پۆڵ ئێکمان و توێژینەوە بەناوبانگەکەی لەسەر خێڵەکانی پاپوای گینێی نوێ؛ ئێکمان توانی بە بەڵگەی حاشاهەڵنەگر بیسەلمێنێت کە حەوت دەربڕینی سەرەکی (خۆشی، خەم، توڕەیی، ترس، سەرسوڕمان، قێز، و سووکایەتی) لە هەموو کلتوورەکاندا، لە نیویۆرکەوە تا دارستانەکان، بە هەمان شێوەن. لەم دەیەی کۆتاییشدا، زانستەکە چووەتە قۆناغی تەکنەلۆژیاوە، بەجۆرێک ڕاوێژ بە ژیری دەستکرد دەکرێت بۆ خوێندنەوەی ئەو وردە جوڵانەی کە چاوی ئاسایی نایانبینێت، ئەمەش وایکردووە لە تیۆرییەوە ببێتە زانستێکی پراکتیکی ورد.
