زانستی زمانی جەستە - بەشی دووەم
پەیوەندیکردنی مرۆیی دیاردەیەکی فرەڕەهەند و ئاڵۆزە کە زۆر تێپەڕترە لە ئاستی ئاخاوتنی زارەکی و بەکارهێنانی وشەکان، بەڵکو سیستەمێکی پەیوەندی گشتگیر دەگرێتەوە کە تێیدا جەستە دەبێتە گەیەنەرێکی سەرەکی بۆ پەیامەکان.
میتۆدۆلۆژیای خوێندنەوەی جوڵەکان
یەکێک لە گرنگترین پرسەکان لەم زانستەدا شێوازی خوێندنەوەی ئاماژەکانە. خوێندنەوەی زانستی زۆر جیاوازە لە بۆچوونی گشتی. بنەمای سەرەکی ئەوەیە کە هەرگیز نابێت بڕیار لەسەر "تاکە جوڵەیەک" بدرێت، چونکە تاکە جوڵە دەکرێت دەرەنجامی هۆکارێکی فیزیکی بێت وەک ماندوێتی یان خوران، بەڵکو دەبێت پشت بە چەمکی "کۆمەڵە جوڵە" ببەسترێت؛ بۆ نموونە کاتێک کەسێک هاوکات پەیوەندی چاوی دەپچڕێنێت، تۆنی دەنگی نزم دەکاتەوە و جەستەی بەلای دەرگاکەدا دەسوڕێنێت، ئەو کاتە کۆمەڵەکە واتایەکی تەواوەتی دەدات بەوەی کەسەکە دەیەوێت لە گفتوگۆکە ڕا بکات.
خاڵێکی دیکەی گرنگ "هێڵی بنچینەیی ڕەفتارە"؛ شارەزایان پێش شیکردنەوەی هەر کەسێک، سەرەتا لە دۆخی ئاسایی دەیخوێننەوە تا بزانن جوڵە سروشتییەکانی چین، ئینجا هەر گۆڕانکارییەک لەو هێڵە بنچینەییە ڕوو بدات بە مانای گۆڕانی هەست یان شاردنەوەی شتێک دێت. جگە لەمەش، جوڵەکان پۆڵێن دەکرێن بۆ جۆری جیاواز، وەک جوڵە خۆگونجێنەرەکان کە مرۆڤ بەبێ ویست دەیکات بۆ دابەزاندنی سترێس وەک دەستبردن بۆ مل و یاریکردن بە کاتژمێر، هەروەها جوڵە ڕوونکەرەوەکان کە بەکار دێن بۆ گەورەکردن و جەختکردنەوە لە وشەکان. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن کە جەستە هەڕەمەکی نییە، بەڵکو ڕێزمانێکی وردی هەیە.
زانستی زمانی جەستە بەرامبەر زڕزانستی ڕوخسارناسی
زۆر پێویستە لە هەر توێژینەوەیەکی ئەکادیمیدا سنوورێکی ڕوون لە نێوان جوڵەزانی و ڕوخسارناسی (فیزۆگنۆمی) دیاری بکرێت، چونکە تێکەڵکردنیان زیانی بە ناوبانگی زانستی داوە. ڕوخسارناسی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنان و دواتر ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاست، بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە دەتوانێت "کەسایەتی" مرۆڤ دیاری بکات بە خوێندنەوەی پێکهاتەی جێگیری ئێسک و گۆشت، وەک ئەوەی بڵێت "ئەوەی لووتی درێژە کەسێکی فێڵبازە" یان "ئەوەی چاوەکانی لێک دوورن کەسێکی سادەیە". ئەم جۆرە بۆچوونانە ئێستا لە لایەن ناوەندە زانستییەکانەوە بە "زڕزانست" دادەنرێن و بە تەواوی ڕەتکراونەتەوە، چونکە هیچ پەیوەندییەک لەنێوان جیناتی شێوەی دەموچاو و ناوەندی کەسایەتی لە مێشکدا بوونی نییە. جیاوازییەکە ڕوونە: زمانی جەستە لێکۆڵینەوە لە "کار و کردار" دەکات (وەک گرژکردنی برۆ کە نیشانەی توڕەیی کاتییە و هەموو مرۆڤێک دەیکات)، بەڵام ڕوخسارناسی حوکم دەدات بەسەر "پێکهاتە"یەکدا کە مرۆڤ خۆی هەڵینەبژاردووە. زانستی مۆدێرن جوڵەی ماسولکە و کاردانەوە دەمارییەکان بە پێوەر دەزانێت، نەک قەبارەی سەر و چوارچێوەی دەموچاو.
بەکارهێنانی زانستەکە لە کایە هەستیارەکاندا
لەمڕۆدا، ئەم زانستە لە چوارچێوەی تیۆری دەرچووە و بووەتە ئامێرێکی کاریگەر لە بەڕێوەبردنی جیهانی مۆدێرندا. لە کایەی یاسایی و تاوانناسیدا، لێکۆڵەرەکان ڕاهێنانی چڕیان پێ دەکرێت لەسەر خوێندنەوەی خاڵە گەرمەکانی جەستە؛ واتە ئەو ساتانەی کە زمانی جەستەی گومانلێکراو دژی قسەکانی دەوەستێتەوە. بۆ نموونە کاتێک کەسێک دەڵێت "من نەمدزیوە" بەڵام شانێکی بەرز دەکاتەوە و بە چاو سەەیری لای ڕاست دەکات، ئەمە نیشانەیە بۆ ئەوەی کە ئەو بەشەی مێشکی بەرپرسە لە بیرەوەری ناچالاکە و بەشی خەیاڵ کار دەکات. لە بواری پزیشکیدا، ئەم زانستە ژیانی نەخۆش ڕزگار دەکات؛ پزیشکانی دەروونی لە ڕێگەی تێڕوانین لە شێوازی ڕۆیشتن و ئاڕاستەی سەری نەخۆشەکەیان دەتوانن زۆر پێش قسەکردن ئاستی خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، یان مەترسی خۆکوشتن دەستنیشان بکەن. هەروەها لە جیهانی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، دیپلۆماتکاران فێر دەکرێن کە چۆن "پانتایی کەسیی" و جەستەی کراوە بەکار بهێنن بۆ دروستکردنی متمانە لەگەڵ سەرکردەی وڵاتانی تر، یان چۆن دەستیان بەرز بکەنەوە کە هەست بە باڵادەستی بدات. لە بواری بازرگانیشدا، تێگەییشتن لە ئاماژەکانی ڕەتکردنەوە یان ڕازیبوون لە ڕوخساری کڕیاردا یەکلاکەرەوەی سەرکەوتنی مامەڵەکانە.
دەرەنجام
لە کۆتایی ئەم شیکردنەوەیەدا، دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە زمانی جەستە دیاردەیەکی بایۆلۆجی، دەرونی و کۆمەڵایەتی فرەلایەنە. بنەماکانی ئەم زمانە لە قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتی و لەناو بۆماوەمادەی جەستەماندا نووسراونەتەوە بۆ پاراستن و گەیاندنی ڕاستییەکان. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە هەتا کۆمەڵگاکان ئاڵۆزتر دەبن، گرنگی تێگەییشتن لەم کۆدە بێدەنگانە زیاتر دەبێت، چونکە تاکە ڕێگەیە بۆ بڕینی ئەو پەردانەی مرۆڤەکان لە ڕێگەی وشەوە دەیخەنە سەر ڕاستییەکان. جیاکردنەوەی ئەم زانستە لە خورافیات، تێگەییشتن لە میکانیزمی مێشکی لیمبیک بۆ کاردانەوەکان، و فێربوونی چۆنییەتی خوێندنەوەی کۆمەڵە جوڵەکان، هەنگاوێکی شارستانیی گەورەیە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری کۆمەڵایەتی. زمانی جەستە ئاوێنەیەکە کە تێیدا نەک تەنها ئەوانی تر، بەڵکو دەتوانین خۆشمان باشتر بناسین و کۆنترۆڵی هەڵچوونەکانمان بکەین، ئەمەش بەرزترین ئاستی ژیری سۆزدارییە کە مرۆڤ دەتوانێت پێی بگات.
