کارەبای وەستاو - ئیلیکترۆستاتیک (٢)؛ جیاوازیی نێوان کارەبای وەستاو و تەزووی کارەبایی
بۆ تێگەیشتنێکی وردتر، پێویستە جیاکارییەکی ڕوون لە نێوان کارەبای وەستاو و کارەبای ئاسایی (تەزووی کارەبایی) بکەین، کە هەردووکیان پەیوەستن بە بارگەی کارەباییەوە بەڵام لە دوو دۆخی جیاوازدا. ئەگەر کارەبای وەستاو وەک ئاوێکی کۆبووەوە و وەستاو لە پشتی بەنداوێک ببینین کە وزەیەکی شاراوەی هەیە، ئەوا تەزووی کارەبایی وەک ئەو ڕووبارە بەخوڕەیە کە لە کردنەوەی دەرگای بەنداوەکەوە دروست دەبێت و ئاوەکەی بە شێوەیەکی بەردەوام دەجوڵێت.
جیاوازیی یەکەم لە سروشتی بارگەکانەوە دەست پێ دەکات. لە کارەبای وەستاودا، بارگە زیادەکان لەسەر ڕووی تەنێک کۆ بوونەتەوە و بە شێوەیەکی گشتی لە شوێنی خۆیاندا وەستاون، زۆرجاریش ئەمە لەسەر تەنە نەگەیەنەرەکان (insulators) ڕوودەدات کە ڕێگە نادەن ئەلکترۆنەکان بە ئاسانی بجوڵێن. بە پێچەوانەوە، تەزووی کارەبایی بریتییە لە ڕۆیشتن و جووڵەیەکی بەردەوام و ڕێکخراوی بارگەکان بەناو ڕێڕەوێکی دیاریکراودا، کە زۆربەی کات گەیەنەرێکی باشە وەک وایەری مس. جیاوازیی دووەم لە پێداویستییەکانیاندایە. کارەبای وەستاو پێویستی بە سووڕێکی داخراو نییە؛ تەنها تێکچوونی هاوسەنگیی بارگەکان بەسە. بەڵام تەزووی کارەبایی پێویستی بە سووڕێکی کارەبایی تەواو و داخراو هەیە، لەگەڵ سەرچاوەیەکی وزە (وەک پاتری یان وێستگەی کارەبا) کە پاڵەپەستۆیەکی بەردەوام (ڤۆڵتیە) دابین بکات بۆ پاڵنانی ئەلکترۆنەکان. جیاوازیی سێیەم لە کاریگەری و ماوەی دیاردەکەدایە. کاریگەریی کارەبای وەستاو زۆرجار لەناکاو و کورتخایەنە، وەک زەپەیەکی خێرا کە وزەکەی لە یەک ساتدا بەتاڵ دەکاتەوە و تەواو دەبێت. لە بەرامبەردا، کاریگەریی تەزووی کارەبایی بەردەوامە. تا کاتێک ئامێرێک بە سەرچاوەی کارەباوە بەسترابێت، ڕۆیشتنی ئەلکترۆنەکان ناوەستێت، ئەمەش وا دەکات بتوانێت وزە بە شێوەیەکی بەردەوام بگوازێتەوە بۆ داگیرساندنی گڵۆپێک، کارپێکردنی مۆتۆرێک یان گەرمکردنی هیتەرێک. کەواتە، جەوهەری جیاوازییەکە لەم دوو وشەیەدا کورت دەبێتەوە: "وەستان" بەرامبەر "جووڵە".
بۆچی زەپەیەکی هەزاران ڤۆڵتی کارەبای وەستاو بکوژ نییە؟
یەکێک لە پرسیارە لۆژیکی و سەرنجڕاکێشەکان ئەوەیە: ئەگەر ئەو پڕیشکەی کارەبای وەستاو دەتوانێت هەزاران ڤۆڵتی هەبێت، کە زۆر زیاترە لە ڤۆڵتیەی کارەبای ماڵان، ئەی بۆچی کوشندە نییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە تێگەیشتنی جیاوازیی نێوان دوو چەمکی سەرەکی لە زانستی کارەبادایە: ڤۆڵتیە (Voltage) و تەزوو (Current/Amperage). ڤۆڵتیە بریتییە لە هێزی پاڵنەر یان پاڵەپەستۆی کارەبایی؛ ئەو هێزەیە کە ئەلکترۆنەکان پاڵ دەنێت بۆ جووڵە. کارەبای وەستاو، بەهۆی ئەو نایەکسانییە زۆرەی بارگەکانەوە، دەتوانێت ڤۆڵتیەیەکی یەکجار بەرز دروست بکات، لەنێوان سێ هەزار بۆ زیاتر لە سی هەزار ڤۆڵت. ئەمەش هۆکاری ئەوەیە کە دەتوانێت بەناو هەوادا باز بدات و پڕیشک دروست بکات. بەڵام، ئەو فاکتەرەی کە زیانی سەرەکی بە لەشی مرۆڤ و زیندەوەران دەگەیەنێت، ڤۆڵتیە نییە بە تەنها، بەڵکو تەزووە. تەزوو بریتییە لە بڕ یان ڕێژەی ڕۆیشتنی بارگەکان لە چرکەیەکدا. کاتێک زەپەیەکی کارەبای وەستاو ڕوودەدات، سەرەڕای ڤۆڵتیە زۆر بەرزەکەی، بڕی ئەو ئەلکترۆنانەی کە لەو ماوە کورتەدا دەگوازرێنەوە یەکجار کەمە، زۆرجار لە ئاستی مایکرۆئەمپێردایە (یەک لە ملیۆنی ئەمپێرێک). جگە لەوەش، ماوەی ئەم گواستنەوەیە لە چەند بەشێکی بچووکی چرکەیەکدا تەواو دەبێت. بۆیە کۆی ئەو وزەیەی کە دەگاتە لەش زۆر کەمە و تەنها بەسە بۆ وروژاندنی کاتیی دەمارەکانی سەر پێست، بێ ئەوەی زیانێکی قووڵ بگەیەنێت. لە بەرامبەردا، کارەبای ئاسایی ماڵان ڤۆڵتیەکەی نزمترە (بۆ نموونە ٢٢٠ ڤۆڵت)، بەڵام دەتوانێت تەزوویەکی زۆر بەرز دابین بکات کە بە چەندین ئەمپێر دەپێورێت. گرنگتر لەوەش، ئەم تەزووە بە شێوەیەکی بەردەوام دەڕوات. ئەم تەزووە بەرز و بەردەوامەیە کە کوشندەیە، چونکە دەتوانێت کار لە سیستمی کارەبایی دڵ بکات و بیوەستێنێت (fibrillation)، ماسولکەکان گرژ بکات و بەهۆی گەرمییەوە شانەکانی لەش بسوتێنێت. کەواتە دەتوانین بڵێین کارەبای وەستاو وەک گوللـەیەکی بچووکی یەکجار خێرایە، لە کاتێکدا کارەبای ئاسایی وەک لافاوێکی بەردەوام و بەخوڕ وایە.
گرنگی و بەکارهێنانە کردارییەکانی ئیلیکترۆستاتیک
هەرچەندە کارەبای وەستاو لە ژیانی ڕۆژانەدا زیاتر وەک دیاردەیەکی کەم بایەخ و هەندێکجار بێزارکەر دێتە بەرچاو، بەڵام بنەما زانستییەکانی بوونەتە هێزێکی بزوێنەری گرنگ لە پشتی چەندین تەکنەلۆژیای پێشکەوتووەوە. یەکێک لە دیارترین بەکارهێنانە پیشەسازییەکانی بریتییە لە "فلتەری ئیلیکترۆستاتیکی". ئەم ئامێرانە لە دووکەڵکێشی کارگە گەورەکان و وێستگەکانی بەرهەمهێنانی وزەدا بەکاردێن بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە. گەردیلە وردەکانی تۆز و دووکەڵ کاتێک بەناو بوارێکی کارەبایی بەهێزدا تێ دەپەڕن، بارگەدار دەکرێن، پاشان کاتێک بەلای پلێتە کانزاییەکاندا دەڕۆن کە بارگەی دژیان هەیە، بەهۆی هێزی ڕاکێشانەوە بە پلێتەکانەوە دەنوسێن و ناهێڵن بچنە ناو هەواوە. بواری ڕەنگکردنیش سوودێکی زۆری لەم زانستە وەرگرتووە، بەتایبەت لە پیشەسازیی ئۆتۆمبێلدا. لە ڕەنگکردنی پرژاندنی ئیلیکترۆستاتیکیدا، دڵۆپە وردەکانی ڕەنگ لەکاتی هاتنە دەرەوەیان لە دەمانچەی ڕەنگپڕژێنەکە بارگەدار دەکرێن. ئەو تەنەی کە ڕەنگ دەکرێت (بۆ نموونە، بۆدی ئۆتۆمبێل) بە بارگەیەکی دژەوە دەبەسترێتەوە. ئەمە وا دەکات دڵۆپەکان بە شێوەیەکی موگناتیسی بەرەو ڕووی تەنەکە ڕابکێشرێن، بە یەکسانی بەسەریدا دابەش بن و کەمترین ڕەنگ بەفیڕۆ بچێت. لە ژیانی ئۆفیس و خوێندندا، ئامێری فۆتۆکۆپی و پرینتەری لەیزەری دوو داهێنانی گرنگن کە بە تەواوی پشت بە ئیلیکترۆستاتیک دەبەستن. ئەم ئامێرانە درەمێکی بارگەدار بەکار دەهێنن کە ڕووناکی وێنە ئەسڵییەکە دەبێتە هۆی بەتاڵکردنەوەی بارگەی هەندێک شوێنی و پاشان پاودەری ڕەنگی بارگەدار (تۆنەر) تەنها بەو شوێنانەوە دەنوسێت کە بارگەکەیان ماوەتەوە و دواجار وێنەکە دەگوازرێتەوە سەر کاغەز. ئەمە و جگە لەوەی کە خودی دیاردەی بروسکە (lightning)، کە یەکێکە لە نمایشە ترسناک و جوانەکانی سروشت، گەورەترین و بەهێزترین نموونەی بەتاڵبوونەوەی کارەبای وەستاوە لە نێوان هەورەکان و زەویدا.
ڕونکردنەوەی سیستەمێکی کارەبای وەستاو
سێ چەمکی سەرەکی هەن پێویستە بیان زانین(بە کلیک کردن لێیان درێژەی بابەت بخوێننەوە)
١. یاسای کۆڵۆم
٢. بواری کارەبایی
٣. پۆتێنشیاڵی کارەبایی(ڤۆڵت)
نموونەی سیستەمەکە: باڵۆنی بارگاویکراو
کاتێک تۆ باڵۆنێک بە قژی وشکدا دەخشێنیت، ژمارەیەک ئەلکترۆن (بارگەی سالب) لە قژتەوە دەگوازرێنەوە بۆ سەر باڵۆنەکە. لە ئەنجامدا:
- باڵۆنەکە بارگەیەکی سالبی زیادەی دەبێت.
- قژت بارگەیەکی موجەبی دەبێت (چونکە ئەلکترۆنی لەدەست داوە).
- ئێستا ئەم سیستەمە سادەیە بەکار دێنین بۆ ڕوونکردنەوەی سێ بنچینەکە:
یاسای کۆڵۆم (هێزی کارەبایی)
بریتییە لە: هێزی ڕاستەوخۆی نێوان دوو بارگە. بارگە جیاوازەکان یەکتر ڕادەکێشن، بارگە هاوشێوەکانیش یەکتر پاڵ دەدەن.
لە نموونەکەدا: دوای خشاندنەکە، ئەگەر باڵۆنەکە (سالب) نزیک بکەیتەوە لە قژت (موجەب)، دەبینیت تاڵە قژەکانت ڕادەکێشرێن و هەوڵ دەدەن بەرەو باڵۆنەکە بچن. ئەم هێزی ڕاکێشانەی کە دەیبینیت، کرداری ڕاستەوخۆی یاسای کۆڵۆمە لە نێوان بارگە جیاوازەکاندا.
بواری کارەبایی
بریتییە لە: ناوچەی کاریگەریی نادیار کە لە دەوری هەر بارگەیەکی کارەبایی دروست دەبێت. ئەم بوارە هۆکاری گواستنەوەی هێزەکەیە.
لە نموونەکەدا: باڵۆنە بارگاوکراوەکەمان بوارێکی کارەبایی لە دەوری خۆی دروست دەکات. قژت ڕاستەوخۆ "هەست" بە باڵۆنەکە ناکات، بەڵکو هەست بەو بوارە کارەباییە دەکات کە باڵۆنەکە دروستی کردووە. بوارەکە وەک "دەستێکی نادیار" کار دەکات کە هێزی ڕاکێشانەکە دەگەیەنێت بە قژت، بۆیە تاڵەکانی قژت بەرەو باڵۆنەکە ڕیز دەبن.پۆتێنشیاڵی کارەبایی (وزە و ڤۆڵتیە)
بریتییە لە: ئەو وزە شاراوەیەی کە بەهۆی جیاکردنەوەی بارگەکانەوە دروست دەبێت. جیاوازیی ئەم پۆتێنشیاڵە لە دوو شوێندا، ڤۆڵتیە دروست دەکات.لە نموونەکەدا: بە جیاکردنەوەی بارگە سالبەکان (لەسەر باڵۆن) و بارگە موجەبەکان (لەسەر قژ)، تۆ کارێکت کردووە و وزەیەکت لە سیستەمەکەدا هەڵگرتووە، وەک ئەوەی لاستیکێکت ڕاکێشابێت. ئێستا جیاوازیی پۆتێنشیاڵ (ڤۆڵتیە) لە نێوان قژ و باڵۆنەکەدا هەیە. قژت پۆتێنشیاڵی بەرزە و باڵۆنەکە پۆتێنشیاڵی نزمە. ئەم ڤۆڵتیەیە پاڵنەرێکی بەهێز دروست دەکات بۆ ئەوەی ئەلکترۆنەکان بگەڕێنەوە بۆ شوێنی خۆیان. ئەگەر باڵۆنەکە زۆر نزیک بکەیتەوە لە شتێکی گەیەنەر، لەوانەیە پریشکێکی بچووکی کارەبا ببینیت، کە ئەوە ئازادبوونی ئەو وزە هەڵگیراوەیە.
