زانیاری گشتی دەربارەی کۆمەڵناسی
کۆمەڵناسی، زاراوەیەکە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمی زایینیدا سەری هەڵداوە. بریتییە لە لێکۆڵینەوەی زانستی لە ژیانی کۆمەڵایەتی تاکەکان لەناو کۆمەڵگا یان گروپەکاندا. ئەمەش پەیوەندی بە چۆنییەتیی ڕێکخستنی کۆمەڵگا و پرۆسە و ڕێسا کۆمەڵایەتیانەوە هەیە کە هەم مرۆڤەکان لەیەکتر جیا دەکەنەوە و هەم بەیەکیانەوە دەبەستێتەوە.
ئیبن خەلدون بە دامەزرێنەری کۆمەڵناسی دادەنرێت. لە ساڵی ١٣٣٢ی کۆچی لەدایک بووە و وەک مێژوونووس و فەلەکناس و بیرکار و فەیلەسوف و فەقێ کاری کردووە.
لێکۆڵینەوە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییە هاوبەشەکان لە نێوان تاکەکاندا لە ڕێگەی پرۆسەکانی کارلێکی کۆمەڵایەتییەوە، سەرنجێکی سەرەکی کۆمەڵناسییە، ئەمە جگە لەوەی:
- لێکۆڵینەوە لە کۆمەڵگا، لەوانەش دیاردە و ئەرک و پێکهاتەکانی.
- بەراوردکردنی ڕاستی و دیاردە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکان.
- لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەکانی پێکهاتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان، وەک گروپە گشتیەکان.
تایبەتمەندیەکانی کۆمەڵناسی
بوارێکی لێکۆڵینەوەیە کە گرنگی بە چاودێریکردنی دیاردە کۆمەڵایەتییەکان دەدات بەبێ ئەوەی گرنگی بە پرسیارە میتافیزیکییەکان بدات.
- زانستێکی کەڵەکەبووە؛ تیۆرییە کۆمەڵایەتییە نوێیەکان لەسەر تیۆرییەکانی پێشوو بنیات دەنێت. ئەنجامەکانی گەمژانە نییە بەڵکو لەسەر بنەمای ڕوونکردنەوەی زانستی پەیوەندییەکانی نێوان هەموو بابەتەکانی توێژینەوە کۆمەڵایەتییەکانە.
- زانستێکی ئەخلاقی نییە؛ کۆمەڵناسەکان پرسیار ناکەن کە ئایا کردەوە کۆمەڵایەتییەکان باشن یان خراپ، هەروەها حوکمدانی ئەخلاقیش نادەن، بەڵکو ئەم کردارانە شی دەکەنەوە و ڕوونی دەکەنەوە.
توخمە بنەڕەتییەکانی کۆمەڵناسی
کۆمەڵگا
کۆمەڵگا بە کۆمەڵێک کەس پێناسە دەکرێت کە بۆ ماوەیەکی درێژخایەن لە ناوچەیەکی دیاریکراودا دەژین، ئەمەش وایان لێ دەکات پەیوەندییەکی سەقامگیر و بەردەوام پێک بهێنن و ئاستێکی خۆبژێوی بەدەست بهێنن. کۆمەڵگاکان بەم شێوەیە پۆلێن دەکرێن:
- پۆلێنکردنی گەشەسەندن: کۆمەڵگە سەرەتاییەکان، دەرەبەگایەتی، کۆیلەکان، کۆمۆنیستەکان، یان سەرمایەدارییەکان دەگرێتەوە.
- پۆلێنکردنی دووانەیی: جیاوازی دەکات لە نێوان کۆمەڵگەی کشتوکاڵی و پیشەسازی، یان ناوچە گوندنشین و شارەکان.
- پۆلێنکردنی بەراوردکاری: پشتبەستن بە نیشاندەرەکانی وەک ژمارەی دانیشتوان لە کۆمەڵگا جیاوازەکاندا.
کلتوور
کولتوور بە مانا سادەکەی ئاماژەیە بۆ فۆرمەکانی هونەر و بیرکردنەوە و ئەدەب. بە مانایەکی فراوانتر هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە تاک وەک ئەندامێکی کۆمەڵگە بەدەستی دەهێنێت، لەوانەش داب و نەریت و شێوازی ژیان کە پێداویستی ئەندامانی کۆمەڵگە بەدی دێنن. کولتوور چەند تایبەتمەندییەکی هەیە، وەک فێربوون، گشتگیری، پوختە و هێما. جۆرەکانی کولتوور بەم شێوەیەن:
- کلتووری ماددی: پێک دێت لە بابەتی بەرجەستە وەک کەلوپەل و جل و بەرگ و خانوو.
- کلتووری ئەخلاقی: لایەنەکانی پەیوەست بە داب و نەریت و هێما و نەریتەکان لەخۆ دەگرێت.
- کلتووری گشتی: هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە کۆمەڵگا هاوبەشی دەکات.
- ژێر کولتوور: ئاماژەیە بۆ کولتوری جیاوازی گروپە تایبەتەکان، وەک کۆمەڵگە گوندنشینەکان یان ڕەگەزە جیاوازەکان.
بابەتی تر
- پێکهاتەی کۆمەڵایەتی: پێکدێت لە پەیوەندییە جێگیر و بەردەوام کە تاکەکان تێیدا بەشدارن، وەک پێکهاتەی خێزان.
- پرۆسە کۆمەڵایەتییەکان: ئەمانە زنجیرەیەک کارلێک و گۆڕانکارین کە دەبنە هۆی سەرهەڵدانی نەخشەی ڕەفتاری دووبارەبووەوە، بزووتنەوەیەکی دینامیکی دروست دەکات کە کۆمەڵگا لە دۆخێکی گۆڕانکاری بەردەوامدا دەهێڵێتەوە.
- سیستەمی کۆمەڵایەتی: پێک دێت لە توخمە کارلێککەرەکان، هەر توخمێک ئەرکێکی دیاریکراو لەناو سیستەمی گشتیدا ئەنجام دەدات.
