هەموو زانیاریێک لەسەر زانستی دەنگ، لقە زانستییەکان و کاربردەکانی
زانستی دەنگ یەکێکە لە لقە گرنگەکانی فیزیا کە بایەخ بە لێکۆڵینەوە لە سرووشت و تایبەتمەندییەکانی شەپۆلەکانی دەنگ دەدات.
زانستی دەنگ (ئەکووستیک) دیاردەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنان، گواستنەوە، وەرگرتن، کارلێک و کاریگەرییەکانی دەنگ لەسەر مرۆڤ و ژینگە دەخاتە بەر لێکۆڵینەوە. ئەکووستیک لە وشەی یۆنانی "ἀκουστικός" (ئاکووستیکۆس) وەرگیراوە کە واتای "شتێک پەیوەندیدار بە بیستن" دەگەیەنێت.
مێژووی گەشەکردنی زانستی دەنگ: مێژووی زانستی دەنگ دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانی کۆن؛ کاتێک فەیلەسووفانی وەک فیساگۆرس (٥٧٠-٤٩٥ پ.ز) لێکۆڵینەوەیان لەسەر پەیوەندی نێوان درێژیی ژێی ئامێرە میوزیکییەکان و تۆنەکانی لێیانەوە دەردەچوو ئەنجام دەدا. ئەرستۆ (٣٨٤-٣٢٢ پ.ز) یەکەمین کەس بوو کە تێگەیشت دەنگ لە ڕێگەی شەپۆلەکانی هەوادا دەگوازرێتەوە. لە سەردەمی نوێدا، گالیلیۆ گالیلی (١٥٦٤-١٦٤٢) و ماڕین مێرسێن (١٥٨٨-١٦٤٨) بنەما سەرەتاییەکانی دەنگناسییان دامەزراند. جۆن تیندال (١٨٢٠-١٨٩٣) و هێرمان فۆن هێڵمهۆلتز (١٨٢١-١٨٩٤) بە شێوەیەکی نوێتر و زانستیتر لێکۆڵینەوەیان لە بوارەکەدا کرد. لە سەدەی بیستەمدا، والاس کلێمێنت سابین (١٨٦٨-١٩١٩) بەناوبانگە بە تیۆرییەکانی لەسەر ئەکووستیکی ژوور و بینا.
بنەماکانی فیزیایی دەنگ
سرووشتی شەپۆلی دەنگ: دەنگ بریتییە لە شەپۆلێکی میکانیکی کە لە ڕێگەی لەرینەوەی مادەوە درووست دەبێت و پێویستی بە ناوەندێکی مادی (وەک هەوا، ئاو، یان ڕەق) هەیە بۆ گواستنەوەی. بەپێچەوانەی شەپۆلەکانی ئەلەکترۆماگناتیسی کە دەتوانن لە بۆشاییدا بگوازرێنەوە، دەنگ ناتوانێت لە بۆشاییدا بگوازرێتەوە.
خێرایی دەنگ: خێرایی دەنگ بەپێی جۆری ناوەند و پلەی گەرمی دەگۆڕێت. لە پلەی گەرمی ئاسایی (٢٠ پلەی سیلیزی)، خێرایی دەنگ لە هەوادا نزیکەی ٣٤٣ مەتر/چرکەیە، لە ئاودا نزیکەی ١٤٨٠ مەتر/چرکەیە، و لە مادە ڕەقەکاندا زۆر بەرزترە.
لەرەلەر و چڕیی دەنگ: لەرەلەری دەنگ بە هێرتز (Hz) دەپێورێت و ژمارەی لەرینەوەکان لە یەک چرکەدا دەردەخات. گوێی مرۆڤی ئاسایی دەتوانێت لەرەلەری نێوان ٢٠ تا ٢٠,٠٠٠ هێرتز ببیستێت. لەرەلەری کەمتر لە ٢٠ هێرتز پێی دەوترێت ژێر-دەنگ (Infrasound)، و لەرەلەری زیاتر لە ٢٠,٠٠٠ هێرتز پێی دەوترێت سەر-دەنگ (Ultrasound).
چڕیی دەنگ بڕی وزەی دەنگە کە پێی دەوترێت بڵندی یان توندی و بە دێسیبێل (dB) دەپێورێت. هەستیاری گوێی مرۆڤ بۆ دەنگ لە ٠ دێسیبێلەوە دەست پێ دەکات (سنووری بیستن) تا دەگاتە ١٢٠-١٣٠ دێسیبێل کە سنووری ئازارە.
لقەکانی زانستی دەنگ
ئەکووستیکی ژینگەیی: ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە کاریگەری دەنگ لەسەر ژینگە و چۆنیەتی بڵاوبوونەوەی دەنگ لە ژینگە جیاوازەکاندا دەکات. بابەتەکانی وەکوو پیسبوونی دەنگی، کاریگەرییەکانی ژاوەژاو لەسەر ژینگە و زیندەوەران و چارەسەرکردنی ئەم کێشانە دەخاتە بەر لێکۆڵینەوە.
بایۆئەکووستیک: ئەم لقە تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە شێوازەکانی بەرهەمهێنان و وەرگرتنی دەنگ لە زیندەوەراندا. پەیوەندی نێوان دەنگ و جەستەی مرۆڤ و کاریگەری لەسەر تەندرووستی و کارکردی ئەندامەکانی لەش دەخاتە بەر لێکۆڵینەوە.
ئەکووستیکی موزیکی: ئەم لقە تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییەکانی دەنگە موزیکییەکان، چۆنیەتی بەرهەمهێنانیان و کاریگەرییان لەسەر هەست و دەروونی مرۆڤ. هەروەها لێکۆڵینەوە لە دیزاینی ئامێرە موزیکییەکان دەکات.
ئەکووستیکی بیناسازی: ئەم لقە بایەخ بە چۆنیەتی دیزاینکردنی بینا و هۆڵەکان بەشێوەیەک دەدات کە باشترین جۆری گواستنەوەی دەنگی تێدا درووست ببێت. بەتایبەت گرنگی بە دیزاینی هۆڵەکانی کۆنسێرت، شانۆ، سینەما و شوێنە گشتییەکان دەدات بەشێوەیەک کە باشترین چێژی دەنگی تێدا درووست ببێت.
ئەلتراسۆنیک: لقی ئەلتراسۆنیک یان سەر-دەنگ تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە شەپۆلە دەنگییەکانی سەرووی ٢٠,٠٠٠ هێرتز کە گوێی مرۆڤ ناتوانێت بیانبیستێت. ئەم شەپۆلانە لە بوارەکانی پزیشکی (سکانی ئەلتراساوند)، پیشەسازی، و توێژینەوەی ژێر دەریا بەکار دەهێنرێن.
گرنگی و کاربردەکانی زانستی دەنگ
لە بواری پزیشکیدا: زانستی دەنگ کاربردی فراوانی هەیە لە بواری پزیشکیدا. سکانی ئەلتراساوند بەکار دەهێنرێت بۆ پشکنینی نەخۆش بەبێ پێویستی بە نەشتەرگەری. هەروەها لە چارەسەرکردنی هەندێک نەخۆشی وەک بەردی گورچیلە و کێشەکانی جومگە بەکار دەهێنرێت.
لە بواری پیشەسازیدا: لە پیشەسازیدا، تەکنیکەکانی ئەلتراساوند بۆ دۆزینەوەی کەموکوڕی و کەلێن لە بەرهەمە پیشەسازییەکاندا بەکار دەهێنرێت. هەروەها بۆ پاککردنەوەی شتومەک و بڕینی مادە جیاوازەکان بەکار دەهێنرێت.
لە بواری کەشتیوانی و زانستی دەریادا: سۆنار (SONAR - Sound Navigation And Ranging) ئامێرێکە کە لەسەر بنەمای دەنگ کار دەکات و بۆ دۆزینەوە و دیاریکردنی شوێنی شتەکان لە ژێر ئاودا و پێوانی قووڵایی دەریا بەکار دەهێنرێت.
لە بواری هونەری و میدیادا: لە دیزاینی هۆڵەکانی میوزیک و شانۆ، ستۆدیۆکانی تۆمارکردن، سینەما و شوێنە گشتییەکان گرنگییەکی تایبەت بە ئەکووستیک دەدرێت تا باشترین چێژی دەنگی تێدا درووست ببێت.
لە بواری پاراستنی ژینگەدا: زانستی دەنگ ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە بەرگرتن و چارەسەرکردنی پیسبوونی دەنگی کە کاریگەریی نەرێنی لەسەر تەندرووستی مرۆڤ و ژینگە هەیە.
داهاتووی زانستی دەنگ
لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆجیا، زانستی دەنگ ئاسۆی نوێی بۆ دەکرێتەوە. لە بواری "ژیریی دەستکرد"دا، ناسینەوەی دەنگ و پێشبینیکردنی ڕووداوەکان لە ڕێگەی شیکردنەوەی دەنگەوە پەرەی پێ دراوە. لە بواری پزیشکیدا، تەکنیکە نوێیەکانی ئەکووستیک بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکان بەبێ دەستتێوەردان پەرەیان پێ دەدرێت.
کۆتایی
زانستی دەنگ بە درێژایی مێژوو کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر گەشەکردنی بوارە جیاوازەکانی ژیانی مرۆڤ هەبووە. لەم سەردەمەدا، گرنگی ئەم زانستە زیاتر دەردەکەوێت و ڕۆژ بە ڕۆژ کاربردەکانی فراوانتر دەبن. لێکۆڵینەوە لە سرووشت و تایبەتمەندییەکانی دەنگ نەک تەنها بۆ تێگەیشتن لە دیاردە سرووشتییەکان، بەڵکو بۆ باشترکردنی ژیانی مرۆڤیش گرنگە.
